Sapieha Józef Stanisław (1708–1754), biskup koadiutor wileński, referendarz w. duchowny lit. Ur. 16 I w Gdańsku, był synem marszałka lit. Aleksandra Pawła (zob.) z małżeństwa z Marią Krystyną de Béthune, bratem generała artylerii lit. Kazimierza Leona (zob.) i podkanclerzego lit. Michała Antoniego (zob.); pierwotnie ochrzczony został z wody jako Józef Julian, imię Stanisława otrzymał przy powtórnym chrzcie 16 II t. r., do którego trzymał go Stanisław Leszczyński.
Jako kilkunastoletni chłopiec S. tytułowany był star. wołpieńskim od posiadanego przez ojca starostwa. Uczył się do r. 1727 w kolegium jezuickim w Brunsberdze (Braniewie), a następnie w seminarium św. Krzyża u misjonarzy w Warszawie. W czasie studiów pisywał wiersze i tłumaczył autorów rzymskich (m. in. Neposa). Dn. 15 IV 1727 otrzymał niższe święcenia, a 27 IV t. r. prezentę królewską na prepozyturę katedry wileńskiej (instalacja 14 V 1727). Dn. 1 IX 1728 uzyskał kanonię kolegiaty warszawskiej (instalacja 19 X t. r.), a 30 IX t. r. prezentę na kanonię gnieźnieńską (instalacja per procuram 21 IX 1728). Dn. 18 IV 1729 wyświęcono go na subdiakona, 5 III r. n. otrzymał archidiakonat żmudzki. Dn. 14 IV 1732 w warszawskim kościele Św. Krzyża S. otrzymał święcenia diakońskie, 8 V t. r. – kapłańskie. Dn. 24 IV 1732 zrzekł się kanonii gnieźnieńskiej, motywując rezygnację nadmiarem innych obowiązków.
W czasie bezkrólewia po zgonie Augusta II, S., podobnie jak większość członków rodziny, opowiedział się za Stanisławem Leszczyńskim. Jako delegat kapituły wileńskiej był na sejmie konwokacyjnym 1733 r. Po podwójnej elekcji i ucieczce króla Stanisława z Warszawy przebywał z nim w Gdańsku, a po kapitulacji miasta zbiegł (czerwiec 1734) na Warmię, unikając złożenia przysięgi na wierność Augustowi III. Po przedarciu się Leszczyńskiego do Królewca S. pojechał tam do niego i wytrwał przy nim do podpisania preliminariów pokojowych (październik 1735). Prawdopodobnie w Królewcu otrzymał od Stanisława Leszczyńskiego biskupstwo kamienieckie z probostwem miechowskim, ale po jego abdykacji nadania, nie potwierdzone przez Rzym, straciły ważność. Obawiając się odpowiedzialności za długi zaciągnięte w Królewcu przez innych Sapiehów, S. potajemnie opuścił miasto. Dzięki protekcji kanclerza Jana Fryderyka Sapiehy został życzliwie przyjęty przez Augusta III w Warszawie. Zapewne już wówczas za wstawiennictwem kanclerza lit. uzyskał obietnicę koadiutorii biskupstwa wileńskiego z prawem następstwa; nominację królewską dostał 4 VII 1736, elekcja kanoniczna odbyła się 16 X t. r., prekonizowany został 12 VI r. n., otrzymał tytuł biskupa diocezaryjskiego i funkcję koadiutora przy leciwym i schorowanym bpie wileńskim Michale Zienkowiczu z prawem następstwa. Uroczysta konsekracja miała miejsce 1 IX 1737 w Wilnie. Dn. 8 VII t. r. S. został nadto referendarzem duchownym lit., a 18 X 1738 zrezygnował na prośbę kard. Jana Lipskiego z archidiakonii żmudzkiej. Jako koadiutor bpa M. Zienkowicza, S. odgrywał dużą rolę w zarządzaniu diecezją. Od października 1736 zajmował się reformą wileńskiego seminarium duchownego, do którego sprowadził księży komunistów, spory udział miał w zorganizowaniu synodu diecezji w lutym 1744. Szczególną opieką otaczał bazylianów, pomagając im w wydawaniu dzieł.
Po śmierci brata Kazimierza (czerwiec 1738) S. uznał pomoc osieroconym bratankom za swe zadanie życiowe. Oznaczało to jego większe niż dotąd zaangażowanie w życie polityczne, na początku zaś wspomaganie w procesach owdowiałej bratowej Karoliny z Radziwiłłów, siostry hetmana Michała Kazimierza «Rybeńki» (zob.). W sierpniu 1738 biskup był pochłonięty przygotowywaniem trzech odbywających się w Wilnie sejmików (pewne wpływy miał także na Żmudzi), na których chciał zapobiec rekomendacjom cudzoziemca i niekatolika Jerzego Flemminga do generalstwa artylerii lit. Podczas sejmu t. r. był w Warszawie. Równoległy nurt jego aktywności stanowiły zabiegi o awanse i korzystne mariaże innych Sapiehów, głównie za protekcją wpływowego promotora rodu kanclerza J. F. Sapiehy. S. był bardzo słabego zdrowia. W r. 1740 odbył wraz z braćmi Janem i Ignacym Łopacińskimi podróż do wód akwizgrańskich w celu poddania się kuracji. Po drodze zatrzymywał się i zwiedzał ciekawsze miasta; był m. in. bardzo łaskawie przyjmowanym gościem króla Augusta III na jego drezdeńskim dworze.
W lutym 1740, dzięki poparciu kanclerza otrzymał S. dochodowe probostwo trockie. Podczas sejmików deputackich t. r., ze względu na sprawy procesowe swego młodszego brata Michała Antoniego, zwalczał kandydatów radziwiłłowskich. Od wiosny 1740 jego konflikt z Radziwiłłami się zaostrzył, bowiem owdowiała bratowa podjęła decyzję o powtórnym zamążpójściu i S. poczuł się do obowiązku czuwania, by – jak pisał – fortuny po bracie nie dać «w cudzy dom wynieść». Oznaczało to walkę o opiekę nad dobrami i osobami bratanków z ich matką, przy czym Sapieżynę (rychło Józefową Aleksandrową Jabłonowską) poparli bracia Radziwiłłowie, zaś S-ę – Michał Czartoryski. Głośny spór o opiekę zdominował na kilkanaście miesięcy życie polityczne Litwy. Pierwszy wyrok trybunalski latem 1741 wypadł korzystnie dla S-y. Sąd przyznał mu opiekę nad starszym bratankiem Aleksandrem Michałem (zob.) i nad dobrami Druja. Skłoniło to Radziwiłłów do zmobilizowania wszystkich sił przed rozprawą ostateczną. Zdając sobie sprawę, że nie sprosta potędze wpływów Nieświeża, S. zgodził się na «kombinację» (3 XII 1741 w Mińsku). Na jej podstawie w zamian za 300 tys. złp. gotówki Jabłonowska oddała S-że w opiekę Wysokie, Siemiatycze, Kock i in. dobra po pierwszym mężu oraz starszego syna Aleksandra; młodszy – Michał Ksawery (zob.) – miał przejść pod opiekę stryja po ukończeniu siódmego roku życia. Ciesząc się z «wytargowanego Olesia», któremu już w r. 1740 zapewnił star. puńskie, S. poważnie zajął się edukacją bratanka i staraniami o dalsze jego awanse. W r. 1742 spór z Jabłonowską wybuchł na nowo podczas zjazdu w Mielniku, gdzie mieściło się archiwum Kazimierza Sapiehy. Prawne zabiegi o opiekę absorbowały biskupa jeszcze kilka lat, praktycznie do pełnoletności Aleksandra (1748).
U schyłku r. 1743 S. zaczął się interesować od dawna nie odbywanymi na Litwie sądami referendarskimi, zapewne w celu podniesienia prestiżu piastowanego przez siebie urzędu. Ponieważ od razu doszło do sporu kompetencyjnego z referendarzem świeckim, rzecz odłożono do narady z biegłymi prawnikami. Od początku r. 1746 S. znów był wciągnięty w sprawy procesowe brata Michała; w marcu t. r. odrzucił nieokreślone bliżej propozycje awansu na jakieś biskupstwo kor., stwierdzając, że probostwo katedry wil. zaspokaja jego ambicje służby «Bogu, publico i familii naszej». Zrażony tym, że na początku r. 1746 jego bratanek Aleksander nie dostał pisarstwa lit. na skutek akcji M. Czartoryskiego, biskup zaczął zbliżać się do hetmana Radziwiłła. Rozerwanie chwilowego sojuszu «Rybeńki» z «familią» uważał zresztą za korzystne dla swego rodu, który wobec aliansu dwóch hegemonów Litwy tracił na znaczeniu. Szczególną niechęć S-y wywoływały ingerencje Czartoryskiego w obsadę wakansów duchownych; po cichu próbował im przeciwdziałać w Dreźnie.
S. wyrażał dezaprobatę dla odbierania prawosławnym siłą cerkwi (list do J. F. Sapiehy z 4 X 1739). W sapieżyńskiej Dąbrownie (pow. orszański) zainicjował zwyczaj, że przejęcie cerkwi do Kościoła greckokatolickiego następowało dopiero po pisemnej petycji poddanych. Z obawą natomiast przyjmował wstawiennictwo Rosji za prawosławnymi. Został powołany do wyznaczonej 7 XII 1746 przez Augusta III pod wpływem Petersburga komisji mającej rozstrzygnąć zasadność skarg i zarzutów, przedstawianych przez prawosławnych. Komisja nigdy nie rozpoczęła faktycznych obrad, lecz S. odnosił się do niej z nieukrywaną niechęcią i listami do dworu i nuncjusza A. Alberico uprzedzał o szkodliwych skutkach ewentualnej działalności komisji; radził dla jej utrącenia zaprotestować przeciw likwidacji przez Rosję katolicyzmu na Smoleńszczyźnie, uprzedzał, że powolność rosyjskim żądaniom może doprowadzić do buntu prawosławnych chłopów, podobnego do powstania Chmielnickiego, inspirował wysyłanie do Drezna protestów przeciw komisji. Wraz z bpem wileńskim Michałem Zienkowiczem przygotował S. nadto listę nadużyć popełnionych przez prawosławnych, którą za pośrednictwem dworu zamierzał przedłożyć Rosji. Jesienią 1747 trzymał w pogotowiu anonimowe „Refleksje od pewnego szlachcica”, którymi na wypadek ponownego zwołania owej komisji zamierzał poruszyć katolicką szlachtę. U schyłku t. r. wziął udział w akcji pisania do Augusta III protestacyjnych listów przeciw zapowiedzianemu przemarszowi przez Polskę rosyjskiego korpusu. Przynajmniej część posłów, którzy na sejmie 1748 r. ostrzegali przed reaktywowaniem komisji do rozpatrzenia skarg dyzunickich, była inspirowana przez S-ę. Podobno – jak pisał S. w swoim diariuszu – wiosną 1748 nuncjusz sugerował mu staranie się o godność prymasa, S. odrzucił jednak tę propozycję.
Przejęty wielkim pożarem Wilna, na który patrzył w czerwcu 1748 ze swego pałacu na Antokolu, S. wraz z kanclerzem J. F. Sapiehą i hetmanem M. Radziwiłłem opracował plan odbudowy miasta i uchronienia go od pożarów w przyszłości. Od wiosny 1749 bezskutecznie starał się zjednać dla tego planu zakony, ziemstwo i magistrat wileński, które uchylały się od ponoszenia kosztów. Od początku r. 1753 wrócił S. do myśli odprawienia sądów referendarskich, prosząc Józefa Andrzeja Załuskiego, «dziekana referendarzy», o informacje na temat zasad ich działania. Zapewniał, że do reaktywowania wygasłych od dawna sądów skłaniała go nie tylko chęć przydania znaczenia urzędowi, który piastował, ale także «to, ażeby jedyne asylum dla ubogich poddanych królewskich od tyranów – złych starostów […] nie było zawarte».
Przejawiając od wczesnych lat zainteresowania książkami, najpóźniej od r. 1738 zaczął S. gromadzić własne zbiory. Ich podstawą stały się rękopisy, przejęte w t. r. od wojewodziny mścisławskiej Teodory Sapieżyny. Najpóźniej od r. 1743 koadiutor prowadził akcję przepisywania manuskryptów wypożyczanych od innych bibliofilów. W tej działalności utrzymywał żywe kontakty z Józefem Andrzejem i Andrzejem Stanisławem Załuskimi oraz kanclerzem J. F. Sapiehą. Równolegle organizował porządkowanie swych archiwaliów; w r. 1749 obliczał znajdujące się wśród nich listy do Chodkiewiczów i Sapiehów raz na 40, innym razem na 70 woluminów «in folio niecienkich», a sięgających r. 1510. Na przełomie l. 1749 i 1750 zamierzał S. przeprowadzić kwerendę w archiwum nieświeskim hetmana Radziwiłła, z czym łączył projekt «z tych manuskryptów obóch domów starać się uformować suplement historii polskiej i litewskiej». Znajomość akt pozwoliła mu w r. 1740 skutecznie zaprotestować przeciw określeniu w „Volumina legum” (t. 6) antysapieżyńskiego „Postanowienia generalnego stanów WXL pod Olkinikami [Olkienikami] uchwalonego…” z r. 1700 mianem dzieła całej Rzpltej. Uznając słuszność protestu Stanisław Konarski spowodował wycofanie w wydrukowanym już tomie całego tego fragmentu i zastąpienie go tekstem dotyczącym Kurlandii.
Z zainteresowaniami bibliofila i historyka S. łączył utylitarny stosunek do przekazywanych przez «skrypta» treści. W grudniu 1742 namawiał kanclerza Sapiehę, by «prece et pretio» skłonił Kaspra Niesieckiego, przygotowującego kolejny tom herbarza, do łagodnej oceny historycznej roli Sapiehów, zwłaszcza ich przejścia do Szwedów podczas 1. wojny północnej oraz do przedłużenia genealogii rodu w XIV w. „Głos wolny” Stanisława Leszczyńskiego przyjął w listopadzie 1743 z rezerwą, uważając ten traktat za mieszaninę pomysłów o nierównej wartości, «a najwięcej do egzekucji niepodobnych». Sam zdawał sobie sprawę z potrzeby reformy sejmu, zwłaszcza wprowadzenia zasady większości głosów; podobnie jak inni republikanci stawiał jednak warunek, że większości tej nie będzie mógł pozyskać dla siebie dwór. Do dzieł, które cenił najwyżej, S. zaliczał traktaty polityczne Stanisława Orzechowskiego, J. A. Załuskiego, z którym prowadził stałą korespondencję na temat nowości wydawniczych, rękopisów zasługujących na wydanie i wzajemnego ich wypożyczania do kopiowania, zachęcał do publikacji dzieł tego pisarza także za granicą. Wrażliwy na obyczajową wymowę dzieł literackich, w r. 1753 odradzał J. A. Załuskiemu publikację „I Satyry” N. Boileau, tchnącej jansenizmem, w dwu dalszych radził przed drukiem przeprowadzić korekty «poprawiwszy w nich co jest zbyt wolnego, jako tyż gdzie stan nasz jest szczypany». Znamienne, że w „Psałterzu Dawidowym” Jana Kochanowskiego dopatrywał się błędów kalwińskich i «rabinackich». Zainspirowany zapewne obowiązkami wychowawczymi wobec bratanka Aleksandra Michała, S. napisał projekt jego edukacji, pozostawił także w rękopisie napisany po francusku traktat o wychowaniu młodzieży szlacheckiej. W r. 1753 ufundował teleskop dla obserwatorium astronomicznego Akad. Wil. Zasługą S-y było wprowadzenie w bibliotece kapituły wileńskiej nowoczesnych zasad wypożyczania oraz zorganizowanie skontrum. Mocą testamentu bpa jego własna biblioteka (na pewno jednak bez sapieżyńskich rękopisów) została przekazana bibliotece kapituły wileńskiej (poszczególne egzemplarze, zaopatrzone w ekslibrisy pomysłu wileńskiego rytownika F. Balcewicza, zachowały się m. in. w B. Uniw. Warsz.). S. zmarł w Wilnie 4 XII 1754 i został pochowany w katedrze.

Miedzioryt Pawła Józefa Jędrzejowskiego w Muz. Narod. w Kr., reprod. w: Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970 tabl. 24; – Enc. Org.; Janocki, Lexicon, I, II 187; Kossakowski, Monografie, III; Sapiehowie, III; Hierarchia catholica medii aevi, VI 196, 442; Hutten-Czapski E., Spis rycin…, Kr. 1901; Korytkowski, Prałaci gnieźnieńscy, III; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Bartoszewicz J., Anna z Sapiehów Jabłonowska, w: tenże, Dzieła, Kr. 1881 X 276–68; Bieliński, Uniw. Wil., I–II; Chrościcki J., Pompa funebris, W. 1974; Domańska H., Z dziejów biblioteki kodeńskiej Sapiehów, w: Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi, W. 1975 z. 1; Gomulicki W., Exlibrisy polskie, „Tyg. Ilustr.” 1902 s. 394; Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, Kalwaria Zebrzydowska 1985; Konopczyński W., Stanisław Konarski, W. 1926; Kurczewski J., Biskupstwo wileńskie, Wil. 1912; tenże, Kościół zamkowy czyli katedra wileńska, Wil. 1908 s. 197–8, 206, 300, 316, 323; Kraszewski J. I., Wilno, Wil. 1840 II 457, 464, 490, 522; Likowski E., Dzieje kościoła unickiego na Litwie i Rusi w XVIII i XIX wieku, W. 1906 I 65–73; Olszewicz W., Z dziejów bibliotek i miłośnictwa książek w Polsce w XVIII wieku, „Roczniki Bibl.” R. 12: 1968 s. 55; Waliszewski K., Potoccy i Czartoryscy, Kr. 1887; Wittyg W., Exlibrisy bibliotek polskich XVII i XVIII w., W. 1903 I; Zielińska Z., Walka „Familii” o reformę Rzeczypospolitej 1743–1752, W. 1983; – Arch. Jugo-Zap. Rossii, IV cz. 1; Janocki J. D., Polonia litterata nostri temporis, Vratislaviae 1750 I; Konarski S., Listy, W. 1962; Korespondencja J. A. Załuskiego, Wyd. B. Kupść, K. Muszyńska, Wr. 1967; Łopaciński I., Diariusz życia, „Bibl. Warsz.” 1855 t. 3; Matuszewicz, Diariusz, I; Ostrowski-Daneykowicz, Swada, I–II; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V 13844, Arch. Roskie, korespondencja XX/2, LVI/2, Sigillata 22 k. 4, Zbiór z Muz. Narod. 286, 692; B. Jag.: rkp. 5006 (kopiariusz listów S-y, nie przejrzany), 6147 t. 1–5, 9–11, 14–15; B. Narod.: rkp. 3243/2, 3244/3, 3245/4, 3246/4, 3247/4, 3248/4, 3249/4, 3250/3, 3251/3, 3252/4, 3253/4, 3254/4, BOZ rkp. 941 (diariusz S-y, przeczytany częściowo); B. PAN w Kr.: rkp. 364, 3220 (11 II 1740), 3599; B. Uniw. Warsz.: rkp. 332; Staatsarchiv w Dreźnie: Correspondenz des Ministers Grafen von Brühl mit verschiedenen polnischen Grossen 3587/2, 3588 (1746); – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, Oprac. przez Eustachego Sapiehę; – Informacje Bolesława Kumora na podstawie Arch. Kongregacji Konsystorza w Rzymie: Proces consist. vol. 123 k. 555–572 (mikrofilm w Zakładzie ABMK przy KUL).
Zofia Zielińska